Blog

Związek osiedlenia i wody w świetle wybranych znalezisk archeologicznych z górnego Poodrza

By Město Odry In Aktualnie, Uncategorized

Wpis jest tematycznie zamierzony przede wszystkim na znaczenie komunikacyjne rzeki Odry (Oderskiej Bramy) i rzeki jako źródła utrzymania. Tak pojęta interpretacja jest założona na wypowiedzi źródeł archeologicznych z szerokiego przedziału czasowego od starożytnej epoki kamiennej (paleolitu) aż do czasów współczesnych.

 

Położenie Oderskiej Bramy na europejskim dziale wodnym i jej rola naturalnego korytarza między śląskimi i środkowopolskimi nizinami i Podunajsku z perspektywy rozwoju osiedlenia po raz pierwszy ma zastosowanie w części młodego paleolitu, kiedy tu, tundrą rozciągającą się przed czołem lodowca kontynentalnego wędrowały wielkie zwierzęta stadne. Polowanie na nie było głównym źródłem utrzymania grupy łowieckiej osadzonej w czasie około 20 aż 18 tys. lat na wzgórzu landeckim (gm. kat. Ostrawa- Petrzkowice), która klasyfikowana jest na podstawie charakterystyki kultury namacalnej (najbardziej znane znalezisko przedstawia tzw. Pietrzkowska Wenus) kraweckiego okręgu kulturowego, do którego należy min. znane na całym świecie znalezisko pod Pawlowskimi szczytami.

 

Następny etap starożytnego osiedlenia Oderskiej bramy je połączony z nosicielem kultury z ceramiką linearną. Do naszych najstarszych rolników należy archeologicznie znalezione osiedla w Pustiejowie, Studence i Brawanticach. Szczególnie ratunkowe badania terenu w Brawancicach wywołane budową autostrady D1 przyniosły dowody na istnienie długich domów kołowej konstrukcji, typowych dla tej kultury, na podstawie analizy ceramicznych znalezisk, można tutejszą enklawę osiedlową umieścić w IIb kultury z linearną ceramiką tzn. do okresu ok. 4500-5000 lat p.n.e. Między znaleziskami z Pusciejowa spotkamy narzędzia i wyprodukowane z krzemianu jury krakowsko-częstochowskiej, który starożytnych rolników przyciągał swoim wyraźnym ciemnobrązowym kolorem i był transportowany z miejsca swojego powstania na wielkie odległości. Puściejowskie znaleziska dowodzą, że jeden z kierunków dystrybucji kopiował bieg górnej Odry.

 

Rzeka Odra pomagała w utrzymaniu neolitycznych rolników przez rybołówstwo, co potwierdza również znaleziona w Puściejowie płask bryła z nacięciami po bokach, która służyła jako obciążenie sieci rybackich (łowienie włokiem). Obciążnik sieci rybackich przedstawiał w starożytności górnego Poodrza ciekawy fenomen, na który zwróciła uwagę na początku lat sześćdziesiątych dr. Vlasta Šikulová ze Śląskiego muzeum, a dziś mamy z dorzecza Opawy, jako najważniejszego lewobrzeżnego dopływy górnej Odry do dyspozycji cały rząd dowodów tej techniki rybackiej. Oprócz znalezisk
z eneolitycznych obiektów badanych w areału holaszowickiego Dworu, które ubiegały się na początku zainteresowania o przedstawiony rodzaj artefaktów, możemy wymienić np. liczną kolekcję zyskaną badaniem o nieco starszego osiedla Lengyelskiej kultury (ok. 4700/4500-3700/3500 lat p.n.e.) w torze U Krzyża w Opawie – Kyleszowicach tj. na lewobrzeżnej trasie rzeki Morawicy niedaleko przed jej zbiegiem z Opawą.

 

Opawa-Kyleszovice, tor u Krzyża, badania archeologiczne 2014. Obciążnik sieci rybackich
z osiedlowej jamy Lengyelskiej kultury.

 

Specyficznym towarem dystrybuowanym do Europy środkowej z Państw bałtyckich był bursztyn i prastare połączenie bałtyckiego wybrzeża i adriatyckim terenem przechodzącym przez Bramę Oderską jest tradycyjnie, po tym cennym surowcu nazywana Bursztynowym szlakiem. Ozdoby z bursztynu pojawiają się między znaleziskami z przestrzeni morawsko- śląskiej granicy bardzo rzadko. Najbardziej liczny zbiór bursztynowych pereł, które były częścią naszyjnika, pochodzą z cmentarzyska unietyckiej kultury (1700-1600 lat p.n.e.) odkrytego niedawno w Wawrowicach u Opawy. Jego inwentarz udowadnia, że obywatele osady do której należał cmentarz, byli we wczesnej epoce brązowej w kontakcie z osiedleniem tej kultury na terenie dzisiejszej Polski i ważna rola rzeki i jej dopływów w tym rozumieniu jest więcej niż prawdopodobna. Z jednego z odkrytych grobów pochodzi brązowy haczyk rybacki z cierniem zwrotnym, nawiązujący znowu na ważną rolę rybołówstwa w utrzymaniu rolniczych społeczności osiedlonych na prawobrzeżnej tarasy rzeki Odry.

 

Rzeka przedstawia również zagrożenie, przede wszystkim w postaci powodzi. Przy wyższych stanach wody jest też barierą komunikacyjną i jej przejście było połączone z serią ryzyk. Oczywiście w kontekście tym można wyłożyć znalezienie brązowego miecza wykopanego w roku 1971 przy kopaniu żwiru ze starego koryta rzeki Odry w Ostrawie-Koblowie. Miecz datowany na czas około 1110 roku przed n.e., kiedy górne Poodrze należało do strefy okręgu kulturowego łużyckich pól popielnicowych wczesnej i późniejszej ery brązowej, mógł być wrzucony do wody ze względów religijnych jako ofiara (votum), a właściciel tak mógł chcieć uczcić z wodą związanych bogów.

 

Ostrawa-Koblow, brązowy miecz z doby kultury łużyckich popielnicowych pól znaleziony przy kopaniu żwiru blisko zbiegu Odry i Ostrawicy

 

Bezpośrednio w Ostrawie, rozlegającej się przy zbiegu Odry z Ostrawicą, badania archeologiczne przychodzą do kontaktu ze środowiskiem odstawionych ramion rzek i zasypanych basenów bardzo często. Jedno z nich było w roku 1998 znalezione przy budowie Teatru lalek na Czarnej łące, a na jego dnie znajdował się pozbawiony gałęzi i ludzką ręką ścięty pień dębowy, wyrąb którego jest dendrochronologicznie datowane na rok 279 p.n.e. W tym okresie, w górnym Śląsku osadzali się historyczni Celtowie i w górzystych terenach północnej Słowacji zaczyna się tworzyć, silna później, lateńską cywilizacją określona Puchowska kultura, do której należy wiele wyżynnych osiedli na Frydecko- Mistecku. Możliwe jest również, że z tym środowiskiem kulturowym może mieć związek też znalezisko z Czarnej łąki, czy to chodzi o dowód na flis w miejscu, lub przypadkowo wodą przetransportowany pień z większej odległości.

 

Bieg rzeki Odry w k. u. Petrzwaldik z drewnianą rusztową konstrukcją odkryto w następstwie
erozji rzecznego brzegu

 

Wpływ biegów wodnych był znaczący również przy zakładaniu średniowiecznych miast. Możemy jako przykład przedstawić znów Morawską Ostrawę, założoną między latami 1267 i 1279 w północnym krańcu biskupstwa Ołomuńskiego między rzekami Odrą i Ostrawicą. Bieg rzeki Ostrawicy i jej ramiona określiły teren osady przed lokacyjnej i później również formowały linię muru miejskiego. Jedno z ramion służyło również jako element fortyfikacji. Studium starych map katastralnych pokazuje, że meandrujące biegi wodne określiły przebieg granic działek i dróg w okolicach miasta, które były w średniowieczu z każdej strony otoczone wodą. W średniowieczu również rzeka była w jej okolicach witanym źródłem pożywienia, jak pokazują wyniki analiz geograficznych próbek odebranych z formacji archeologicznych. Oprócz ości możemy spotkać również dowody zbieractwa i wykorzystywania roślin wodnych np. kotewka orzech wodny.

 

Górny bieg rzeki Odry był też od średniowiecza wykorzystywany jako źródło energii, woda napędzała mnóstwo młynów i innych urządzeń technicznych. W terasie Odry powstała również monumentalna jak na razie z części zachowana formacja stawów hodowlanych, na jej terenie znajdowało się mnóstwo drewnem utwardzanych dróg komunikacyjnych, drobnych drewnianych budowli i konstrukcji technicznych. Ich pozostałości stopniowo odkrywa v CHKO Poodrze erozja biegu rzecznego, z jak na razie najbardziej badanych konstrukcji możemy wymienić np. drewniany ruszt w k. u. Petrzwaldzik, lub z rybactwem łączoną konstrukcją kołową u Polanki nad Odrą. Dokumentacja tej części spadu archeologicznego jest jak na razie na początku, co ważne to że badania w terenie i inne przez archeologów używane metody mogą przynieść do poznania fenomenu rzeki Odry wiele nowych informacji.

 

Autor: Michal Zezula

Národní památkový ústav