Blog

Rzeka Odra w Polsce, zaproszenie na polskie Sympozjum

By Město Odry In Aktualnie, Uncategorized

Na terenie Polski powierzchnia obszaru dorzecza Odry wynosi 118 015 km2, co stanowi ok. 38% powierzchni kraju.

Największe lewostronne dopływy Odry to: Opawa, Nysa Kłodzka, Bystrzyca, Bóbr, Nysa Łużycka, a największe dopływy prawostronne Odry to: Mała Panew, Widawa, Barycz, Warta, Myśla, Ina. Największą rzeką wśród wymienionych dopływów jest Warta wraz z jej głównymi lewostronnymi dopływami: Prosną i Obrą. Obszar dorzecza Odry obejmuje także Zlewisko Bałtyku oraz rzeki: Dziwna, Rega, Parsęta i Wieprza. Największe zbiorniki zaporowe na obszarze dorzecza: Otmuchów, Nysa, Bukówka, Pilchowice, Sosnówka, Mietków, Słup, Leśna, Złotniki, Jeziorsko, Turawa, Dzierżno Duże.

 

Charakter Odry w odcinku źródłowym (ok. 47 km długości) posiada górski charakter, przechodząc w niższym biegu w rzekę nizinną. Odra jest rzeką żeglowną na odcinku od Kędzierzyna – Koźla (wraz z Kanałem Gliwickim w zlewni rzeki Kłodnicy) w dół biegu. Na odcinku 186 km od Kędzierzyna rozpoczyna się odcinek Odry skanalizowanej (do Brzegu Dolnego), na którym zlokalizowane są 24 stopnie wodne. Poniżej Brzegu Dolnego Odra płynie w sposób swobodny. Rzeka poprzez system kanałów posiada połączenie żeglugowe ze Szprewą i Hawelą. Gęstość sieci rzecznej, w zależności do regionu, waha się od 2,45 km/km2 do 0,7 km/km2.

 

Pod względem hydrograficzno- fizjograficznym Odra dzieli się na 3 odcinki: Odra Górna – od źródeł do Kędzierzyna – Koźla długości 198,3 km (w tym 70 km w Polsce) i spadkach od 7,2‰ (strona czeska) do 0,33‰ po stronie polskiej; Odra Środkowa – od Kędzierzyna – Koźla do ujścia Warty, o spadkach od 0,28‰ do 0,19‰ i długości 510 km. Odra Dolna – od ujścia Warty do Zalewu Szczecińskiego, długości 146 km o spadkach od 0,16‰ do 0,001‰. Z uwagi na cechy fizyczno-geograficzne, dorzecze Odry charakteryzuje się wyraźną asymetrycznością. Lewostronne dopływy w jego części górnej i środkowej to rzeki o charakterze górsko nizinnym, zaś pozostałe mają charakter nizinny.

 

Jaz na Odrze w odcinku Kędzierzyn – Koźle

 

Natura

Obszar dorzecza, w tym sama dolina Odry, cechuje się cennymi wartościami przyrodniczymi i kulturowymi. Są one objęte różnymi formami ochrony przyrody. Najliczniejszą formą zabezpieczającą najwyższe wartości zasobów przyrodniczych w dorzeczu Odry są obszary Natura 2000, których w końcu roku 2010 było 327. Wartości przyrodnicze i kulturowe w dolinie Odry chronione są także w formie parków narodowych, rezerwatów przyrody, parków krajobrazowych i obszarów chronionego krajobrazu.

 

Obszar Doliny Odry jest zbadany pod kątem wymogów stawianych ostojom NATURA 2000, co pozwala stwierdzić, że obszary spełniające kryteria siecizajmują około 1700 km2 i zajmują blisko 47% doliny. W dolinie Odry oraz na skarpach jej pradoliny występują różne typy siedlisk naturalnych będące przedmiotem zainteresowania Wspólnoty predysponowane do zakwalifikowania do SAC Special Area of Conservation w ramach NATURA 2000 (znakiem „*“ oznaczono siedliska priorytetowe):

 

2330 – wydmy śródlądowe ze zbiorowiskami muraw psammofilnych ze związku Corynephorion canescentis;

3130 – wody stojące, oligotroficzne do mezotroficznych z pionierskimi zbiorowiskami roślinności z klasy Isoëto- Nanojuncetea (we fragmentach);

3150 – naturalne jeziora eutroficzne z roślinnością ze związków Magnopotamion lub Hydrocharition;

3260 – rzeki nizinne i podgórskie płynące, ze zbiorowiskami jaskrów wodnych (Ranunculion fluitantis i Callitricho- Batrachion);

3270 – szerokie, muliste brzegi rzek ze zbiorowiskami letnich terofitów ze związków Chenopodion rubri i Bidention;

6210 – półnaturalne, suche murawy na podłożach wapiennych (Festuco-Brometea);

6410 – łąki trzęślicowe ma wapiennych, torfowych lub ilasto-gliniastych glebach (Molinion caerulae)

6430 – hydrofilne zbiorowiska ziołoroślowe, nadrzeczne i okrajkowe na obszarach równinnych;

6440 – aluwialne łąki selernicowe w dolinach rzecznych (Cnidion dubii);

6510 – nizinne łąki kośne (Alopecurus pratensis, Sanguisorba officinalis);

7140 – torfowiska przejściowe i trzęsawiska;

7150 – zagłębienia na podłożach torfowych (Rhynchosporion); 7230 – torfowiska alkaliczne;

9110 – kwaśne buczyny Luzulo-Fagetum;

9130 – żyzne buczyny Asperulo-Fagetum (po stronie niemieckiej);

9150 – środkowoeuropejskie, nawapienne buczyny Cephalanthero-Fagion (po stronie niemieckiej);

9160 – subatlantyckie i środkowoeuropejskie lasy dębowe i dębowo-grabowe dolin rzecznych (Carpinion betuli);

9170 – lasy grądowe Galio-Carpinetum;

*9180 – lasy Tilio-Acerion na stokach, piargach i zboczach wąwozów;

*91E0 – lasy nadrzeczne z olszą czarną Alnus glutinosa i jesionem wyniosłym Fraxinus excelsior (Alno-Padion, Alnion incanae) oraz łęgi wierzbowo-topolowe (Salicetum albo-fragilis, Populetum albae)

91F0 – lasy mieszane dębowo-wiązowo- jesionowe występujące wzdłuż dużych rzek (w dolinie Odry dobrze zachowane lub słabo zniekształcone łęgi Ficario-Ulmetum)

*91G0 – pannońskie lasy z Quercus petraea i Carpinus betulus (za ten typ siedliska uznano ciepłolubne dąbrowy na stromych skarpach doliny Dolnej Odry, którym odpowiada występująca Bielinku dąbrowa Quercetum pubescenti- petraeae).

 

Obecność gatunków wymienionych w Załączniku II Dyrektywy 92/43/EEC, czyli gatunki roślin i zwierząt ważne dla Wspólnoty, których ochrona wymaga wyznaczenia specjalnych obszarów ochrony: W dolinie Odry stwierdzono, jak do tej pory, występowanie:

• roślin: widłoząb (Dicranum viride), selery błotne (Apium repens), lipiennik (Loesela Liparis loeseli), (aldrowanda pęcherzykowata (Aldrovanda vesiculosa) należy tu już do gatunków wymarłych);

• bezkręgowców: kozioróg dębosz (Cerambyx cerdo, *Osmoderma eremita, Maculinea nausithous, Maculinea telejus, Euphydras aurinia, Lycanus ceruvs, Lycaena dispar, Omphiogomphus cecilia, Vertigo moulinsiana, Vertigo angustior oraz Aeshna viridis (gatunek włączony do listy Załącznika II na prośbę Polski);

• ryb: minóg rzeczny Lampetra fluviatilis, minóg strumieniowy Lampetra planeri, minóg morski Petromyzon marinus, boleń Aspius aspius, kiełb białopłetwy Gobio albipinnatus, piskorz Misgurnus fossilis, różanka Rhodeus sericeus, koza Cobitis taenia, głowacz białopłetwy Cottus gobio oraz ciosa Pelecus cultratus (gatunek włączony do listy Załącznika II zgodnie z polską propozycją);

• płazów: kumak nizinny Bombina bombina, traszka grzebieniasta Triturus cristatus;

• gadów: żółw błotny Emys orbicularis;

• ssaków: mopek (Barbastella barbastellus), nocek duży (Myotis myotis), nocek Bechsteina (Myotis bechsteini), wydra Lutra lutra i bóbr europejski Castor fiber;

 

Energetyka

 

Zasoby hydroenergetyczne Polski szacuje się na 13,7 TWh rocznie, z czego 45,3% przypada na Wisłę, 43,6% na dorzecza Wisły i Odry, 9,8% na Odrę i 1,8% na rzeki Pomorza. Obecnie Polska wykorzystuje swoje zasoby hydroenergetyczne jedynie w 14%, co stanowi 7,3% mocy zainstalowanej w krajowym systemie energetycznym.

 

Aktualnie w Krajowym Systemie Energoelektrycznym pracuje 125 elektrowni wodnych o łącznej mocy 2040 MW, z czego tylko 15 o mocy powyżej 5 MW. W latach 2002-2008 wybudowano w dorzeczu Odry, głównie na istniejących obiektach piętrzących, 22 elektrownie wodne o łącznej mocy 18,6 MW, w tym na Odrze – 5 o łącznej mocy 6,82 MW. Szacuje się, że potencjał energetyczny
Odry i jej dopływów wynosi ok. 242 MW, w tym w elektrowniach istniejących 193,5 MW. Potencjał energetyczny Odry w istniejącym układzie stopni piętrzących wynosi 65 MW. Aktualnie zainstalowana moc czynnych 16 elektrowni na Odrze wynosi około 30 MW. W trakcie budowy lub projektowania jest kolejnych 7 elektrowni.

 

Wynika z tego, że potencjał energetyczny rzeki Odry i jej dopływów został już w wysokim stopniu zagospodarowany. W praktyce możliwości rozwoju energetyki wodnej są dodatkowo ograniczone przez uwarunkowania środowiskowe, np. związane z migracją ryb, wielkością przepływów wody. Większość elektrowni wyposażona jest w turbozespoły rurowe firmy MAVEL z Czech.

 

Elektrownia wodna Janowice – Jeszkowice

 

Turystyka i rekreacja

 

Odra na terenie Polski może być traktowana jako wodny szlak turystyczny nieomal na całym swoim przebiegu. Walory przyrodnicze rzeki i ich zmienność, wysoka wartość kulturowa miast i zabytków techniki znajdujących się nad rzeką oraz fakt pojawienia się wielu miejsc umożliwiających postój na szlaku sprawiają, że atrakcyjność tego szlaku jest bardzo wielka. Ten ogromny potencjał czeka wciąż na wykorzystanie. W ostatnich latach rozwinęło się wiele inicjatyw mających na celu promocję Odry jako atrakcji turystycznej. W większości mają one lokalny charakter i są wynikiem aktywności samorządów lub lokalnych stowarzyszeń. Najważniejsze z nich to Flis Odrzański, program „Odra dla turystów” oraz szlak wodny „Do ostatniej śluzy” promowany przez Stowarzyszenie Marin Odrzańskich.

 

Transport

 

Odra jako szlak żeglowny dla transportu towarów określana jest jako Odrzańska Droga Wodna. Poprzez kanały Odra-Hawela i Odra- Szprewa jest powiązana z systemem dróg wodnych Europy. Odrzańska Droga Wodna jest i pozostanie bardzo niejednolita, choć praktycznie jest jedyną w Polsce drogą wodną o znaczeniu transportowym. Na Odrze, oprócz przewozów lokalnych, transport koncentruje się na odcinku Odry skanalizowanej i Kanału Gliwickiego oraz w relacji Szczecin – drogi zachodnioeuropejskie. Poza krótkimi okresami, po otwarciu sezonu nawigacyjnego na Odrze, warunki nawigacyjne poniżej Brzegu Dolnego uniemożliwiają uprawianie żeglugi w relacji do Szczecina. Uniemożliwia to realizowanie przewozu ładunków w relacji Śląsk – zespół portowy Szczecin – Świnoujście, a przecież ODW jest naturalnym zapleczem tego zespołu portowego.

 

Odcinkiem ODW, który limituje i decyduje o transporcie jest odcinek pomiędzy Brzegiem Dolnym a ujściem Nysy Łużyckiej (dokładnie: odcinek Brzeg Dolny – ujście Kaczawy). Tu występują najniższe głębokości tranzytowe, które wręcz uniemożliwiają eksploatację na całej drodze wodnej. Te niewłaściwe warunki wynikają z:

• erozji dna poniżej stopnia wodnego Brzeg Dolny;

• zaniedbania prac konserwacyjnych i degradacji zabudowań regulacyjnych;

• braku planowanych prac pogłębiarskich na szlaku.

 

Obecnie odcinek pomiędzy Brzegiem Dolnym a ujściem Nysy Łużyckiej spełnia wymagania klasy II. Oprócz niskich głębokości tranzytowych, dodatkowo występują na tym odcinku zakola o promieniach mniejszych niż 500 m W czerwcu 2016 r. Rada Ministrów przyjęła „Założenia do planów rozwoju śródlądowych dróg wodnych w Polsce na lata 2016-2020, z perspektywą do 2030 r.” To duży program inwestycyjny przygotowany przez Ministerstwo Gospodarki Morskiej i Żeglugi Śródlądowej.

 

Brzeg Dolny

 

Realizacja strategii podzielona została na 4 priorytety. Pierwszy to osiągnięcie międzynarodowej klasy żeglowności i włączenie w europejską sieć dróg wodnych ODW. Drugim jest poprawa warunków nawigacyjnych Wisły. Trzecim – rozbudowa połączenia Odra-Wisła-Zalew Wiślany i Warszawa-Brześć. Ostatnim, rozwój partnerstwa i współpracy na rzecz śródlądowych dróg wodnych. Inwestycje, które mają być zrealizowane w perspektywie krótkoterminowej, czyli do 2020 r. to m.in.: usuwanie tzw. wąskich gardeł przez modernizację zabudowy hydrotechnicznej dróg wodnych, aby jak najszybciej przywrócić żeglugę długotrasową. W szczególności ma to dotyczyć: rozpoczęcie budowy stopni wodnych na Odrze – poniżej Malczyc w Lubiążu i Ścinawie.

 

Na początku marca 2017 r. prezydent Andrzej Duda ratyfikował europejską konwencję AGN (porozumienie o głównych śródlądowych drogach wodnych o znaczeniu międzynarodowym), która zobowiązuje Polskę do inwestycji w międzynarodową klasę dróg wodnych. Środowisko związane z transportem rzecznym czekało na to przeszło 20 lat. Jednak planowane działania spotykają się z protestami organizacji ekologicznych.

 

Czy odmrażanie żeglugi śródlądowej w Polsce powiedzie się? Wydaje się, że tak. Zwłaszcza, że wiele środowisk, w tym naukowcy, przedsiębiorcy różnych branż (transport, energetyka, zakłady chemiczne, stocznie, porty) wskazują na przykłady dobrych praktyk realizacji podobnych przedsięwzięć w zgodzie z zaleceniami Komisji Europejskiej („Transport wodny śródlądowy i sieć Natura 2000 – zrównoważony rozwój śródlądowych dróg wodnych i zarządzanie nimi w kontekście dyrektywy ptasiej i siedliskowej.”)

 

 

Modernizacja Wroclawskiego Wezla Wodnego.

 

Powodzie

 

W zakresie bezpieczeństwa powodziowego, Program dla Odry – 2006 w szczególny sposób zajmował się ochroną przed powodzią dużych skupisk ludności położonych w dolinie Odry. Ochroną zostały przede wszystkim miasta: Racibórz, Kędzierzyn-Koźle, Opole, Wrocław i Słubice. Koncepcja ochrony uwzględnia też zapewnienie bezpieczeństwa terenom, gdzie powodzie są częste i charakteryzują się gwałtownym przebiegiem (Kotlina Kłodzka oraz dorzecza pozostałych lewobrzeżnych dopływów Odry). W tym całym kontekście najważniejszym obecnie zadaniem do realizacji
to modernizacja Wrocławskiego Węzła Wodnego oraz budowa zbiornika przeciwpowodziowego Racibórz Dolny.

 

Projektowany zbiornik przeciwpowodziowy Racibórz Dolny jest zlokalizowany w dolinie rzeki Odry na północ od mostu drogowego Krzyżanowice–Buków, w kilometrze od 33.580 do kilometra 46.300 tej rzeki. Na tym odcinku Odra ma charakter rzeki częściowo naturalizowanej, płynącej w środkowej części doliny. Jej koryto jest częściowo uregulowane, z pozostawionymi zakolami i fragmentami starorzeczy. Administracyjnie jest to obszar powiatu: raciborskiego i wodzisławskiego. Ogółem obiekt ten zajmie powierzchnię 2626 ha. W rejonie mostu drogowego w Krzyżanowicach zbiornik przeciwpowodziowy Racibórz Dolny łączy się z polderem Buków.

 

Autor: Krzystof Kulwicki