Blog

Pamiątki techniczne w Poodrzu

By Město Odry In Aktualnie, Uncategorized

Rzeka swym ciekiem wyznacza nie tylko charakter przyrody na obszarze przez który płynie, ale też warunki powstania krajobrazu kulturowego – krajobrazu wytwarzanego przez człowieka. W 14. wieku zaczęła się rozwijać hodowla ryb. Sztuczne akweny wodne zmieniały naturę krainy w pobliżu osiedli ludzkich.

 

Wprowadzanie ich przypisywano zakonom mnichów, które wykorzystywały je nie tylko do łowienia ryb ale również do napędzania pił, młynów, młynów stemplujących i kuźni. W 15. a 16. wieku były stawy obficie zakładane , ponieważ sprzedaż ryb był dobrym źródłem dochodów szlacheckich posiadłości i wsi. Służyły też jako zbiornik wody, energii i do celów obronnych. System stawów powstawał od 15 wieku również w dorzeczu Odry (Svinov, Poruba, Klimkovice, Polanka, Jistebník, Zábřeh nad Odrou, Moravská Ostrava). Swoim zasięgiem były porównywalne z Czechami południowymi.

 

W ciagu 17 i 18 wieku sytuacja zmienia się. W związku z reformami józefińskimi, które odwołały niektóre zakony i wprowadzały nowe sposoby gospodarowania, dochodzi do upadku hodowli ryb. Stawy są likwidowane i wysuszane, aby na ich miejscu mogły być uprawiane buraki cukrowe, len, zakładane sady lub pastwiska dla owiec. Publikowane badanie stawów historycznych mówi o istnieniu 479 historycznych stawów w części morawskiej, a z nich 353 tj. 74% nie istnieje.

 

Jedną z przyczyn zniknięcia stawów było również budowanie sieci kolejowej. Inżynierzy kolejowi korzystali przy trasowaniu, które było uwarunkowane odpowiednimi wysokościami (wzniesienia), terenem (budowanie nasypów, cięć i tunelów) i współczynnikami kierunkowymi (promienie) doliny rzeczne. Główny tor kolei cesarza Ferdynanda (dalej KFNB) się w odcinku Lipník nad Bečvou – Bohumín, oddany do użytku w roku 1847, przybliżył do meandrującemu cieku rzeki Odry za Jeseníkem nad Odrou i śledził go aż do Vrbice, gdzie się odsunął w kierunku Bohumína, kierując się dalej na polski Kraków. Na dzisiejszych mapach możemy widzieć ilość stawów na terenie Studenki, Jistebníka, Svinova i Bohumína, kolem których tor przebiega.

 

Stawy w pobliżu Jistebník i Studénka

 

Inaczej to wygląda w Přivozie, miejskiej części Ostravy. Sama jego nazwa (Prsiewoz, Priboz, niem. Oderfuhr) naznacza połączenie z rzeką, tzn. przewożeniu powozów i osób na promie a to w czasie, kiedy była Odra rozwodniona. Na mapach pierwszego wojskowego mapowania z lat 1764-1768 widać okazały system stawów i na tym terytorium. Miasto wynajmowało bagniste tereny mieszczanom, którzy po ich wysuszaniu, otrzymywali żyzną glebę. Firma KFNB, która tu chciała umiejscowić swą stację, zaczęła w czasach kryzysu finansowego rozważać o innej lokalizacji. Miasto potem zaproponowało KFNB ziemię za darmo. Stacja kolejowa (dziś Ostrava hlavní nádraží) z areałem ciepłowni i warsztatów była postawiona w miejscu wysuszonego stawu Dluhoš.

 

Potrzebę stawów, które akumulowały wodę dla kół wodnych, zastąpiły w czasie uprzemysłowienia, maszyny parowe i węgiel jako zdrój energii. Do zaniku wielu młyńskich stawów doprowadziło wprowadzanie turbin, które pracowały tylko z przelewaniem wody. Rzeka Odra zalewała wielką ilość napędów z dziesiątkami młynów. Przejście między okresem przed-przemysłowym i przemysłowym reprezentuje na śledzonym terytorium trójka pamiątkowych, chronionych młynów wodnych. Na katastrze u Bartošovic znajduje się zbiór stawów (Horní Bartošovický staw jest częścią naturalnej rezerwacji Bartošovický luh) i areał tzv. Oderskiego młyna, który był zapisany do Centralnego wykazu zabytków Republiki Czeskiej w roku 1977. Obok budowy młyna z częścią mieszkalną, jest jego częścią tama Dolního Bartošovického stawu, napęd i jaz na rzece Odrze. Młyn wyremontowany i nowocześnie wyposażony (walcowy) po pożarze na przełomie lat 1928 i 1929 napędzał koło wodne, który w roku 1933 zastąpiła działająca do dziś Francisova turbina. Udostępniony obiekt dziś przeszedł całkowitą renowacją. Jego technologia jest odwiedzającym prezentowana formą demonstracyjnego działania.

 

Bartošovice, Młyn wodny nazywany Oderskim

 

Na korycie wodnym przechodzącym przez gminy Jakubčovice nad Odrou i Loučky leżały początkowo trzy młyny. Pamiątkowo chroniony młyn wodny zw. Wesselsky w Loučkach nad Odrou, w dokumentach pisanych wspominany już w roku 1571, miał trzy składy i dwa koła wodne. Trzecie koło napędzało dziś nie istniejący tartak. Autentyczny kompleks młyna z budowami gospodarczymi, wyminkiem, korytem i zachowaną technologią jest stale odświeżany. W lodówce młyna było zainstalowane jedno koło na górną wodę, które jest przy wycieczkach uruchamiane. Ruch jego wału przekazywany jest do kół zębatych i przekładni zestawów.

 

Loučky nad Odrou, młyn wodny Wesselsky

 

Wodnym kołem jest napędzany i młyn w Bernarticích na Odrou, nazywany nowym leśnym młynem, który pochodzi z przełomu 17 i 18 stulecia. Ostatnimi właścicielami było małżeństwo Bajer, którzy kupili go w roku 1936. O ile budynek przeszedł w latach 2011-2012 rekonstrukcją, kompletnie dochowana technologia s walcowymi młynami nie jest utrzymywana ani udostępniona. Koło wodne jest używane jako część małej elektrowni wodnej.

 

Bernartice nad Odrou, młyn wodny nazw. novy leśny lub Bajerów

 

Ciekawym przykładem postępującego rozwoju młyna przed-przemysłowej ery w przemysłowy kompleks, ponad to z powiązaniem z kolejami, jest młyn parowy Josef Till w Jeseníku nad Odrou. tzw. Stawowy młyn postawiony w roku 1692 był własnością rodziny Till aż do sprzedaży Richardowi Mückuschovi w roku 1937. Tillowie go stale unowocześniali i rozszerzali o następne obiekty, technologie i działalności, łącznie z rodzinną willą i budynków mieszkalnych dla pracowników. Koła wodne zostały zastąpione turbinami, stary czeski skład młyna walcowego, młyn był rozdzielony na żytni i pszeniczny a dostawiona rozległa piekarnia parowa. W roku 1872 postawił Josef Till wąskotorową końską kolej między młynem i stacją kolejową Suchdol nad Odrou, gdzie wybudował magazyn. W roku 1884 umieścił dynamo do produkcji prądu elektrycznego , którego używano do oświetlenia, do połączenia telefonicznego ze stacją i do elektrycznego ruchu kolei. Dzięki następnym modernizacjom powstała we młynie elektrowni, która zaopatrywała energią Jeseník n. O., Suchdol n. O. a później i Mankovice.

 

Jeseník na Odrou, willa właściciela młyna Till

 

Obok magazynu Tillowa młyna naprzeciw stacji kolejowej Suchdol nad Odrou leżącej na głównym torze Kolei północnej cesarza Ferdinanda powstały następne przemysłowe firmy, na przykład farbiarni lub sklep rybny Warhánek. Na stacji jest zachowany oryginalny budynek dworcowy z roku 1847 (dziś działający) i wyspa ekspedycyjna (zabytek kultury), remiza i dom mieszkalny z gołego muru ceglanego, które były postawione przy łączeniu torów lokalnych w roku 1891. Z wąskotorowej kolei Tillowa młyna dziś zostały zachowane tylko niektóre relikwie terenowe . W kompleksie byłego młyna, gdzie są stale działające turbiny, ma siedzibę firma prywatna.

 

Następnym ciekawym zabytkiem kultury w pobliżu rzeki Odry jest gorzelnia w Svinově, założony w roku 1899 Vilelmem Grauerem. Przemysłowy obiekt z neoromańską wierzą z murami, stał się ikoniczną budową widzialną przy przyjeździe na stację Ostrava-Svinov. V sąsiedztwie jego stał wielki młyn przemysłowy, założenie którego jest datowane do roku 1500. W latach 1891- 1901 do Franciszek Strnad, który tu miał ślub, znacznie rozszerzył i unowocześnił wprowadzeniem turbin, maszyny parowej i budową piekarni. Kompleks był rozebrany w trakcie budowy dojazdu do autostrady.

 

Ostrava-Svinov, była gorzelnia blisko stacji kolejowej Ostrava – Svinov

 

W roku 1890 był w sąsiedniej miejskiej części Ostravy w Novej Vsi założony miejski wodociąg, który musiał być już w roku 1908 rozszerzony i unowocześniony. Autorem późno secesyjnej przemysłowej architektury kombinującej gołe i zrębowe mury był prawdopodobnie architekt František Fiala. Oryginalnie zachowany kompleks stale służy pierwotnej funkcji. Nowoczesne technologie jest wkładana do historycznych obiektów z poszanowaniem zachowania ich wartości zabytkowej. Ostatnim i jednocześnie najmłodszym zabytkiem kultury ze ścisłym powiązaniem z rzeką Odrą jest stalowy most kratowy w Ostravie – Petřkovicíach w miejscu, gdzie początkowo przebiegała ważna droga handlowa z Opavy do Těšína. Most projektowała a w roku 1929 i postawiła mostownia Vitkovickiej huty zamiast nieodpowiadającego mostu drewnianego. Konstrukcja była zaprojektowana z już oczekiwanym powiązaniem na planowaną budowę kanału Dunaj-Odra-Labe. W latach 1950-1982 prowadziła przez most tramwajowa linia między Hlučínem i Petřkovicemi.

 

Ostrava-Petřkovice, most

 

Wspomniane zabytki kultury przedstawiają tylko wąski zbiór, który z daleka nie napełnia szerokiego spektrum ważnych historycznie obiektów i urządzeń, które są powiązane k tomu cieku wodnemu.

 

Autor: Alena Borovcová

Národní památkový ústav