Blog

Pojawienie się górnego biegu Odry

By Město Odry In Aktualnie, Uncategorized

Rzeka Odra jest jedną z trzech czeskich rzek z ujściem do morza. Jako taka pojmuje w krainie znaczącą wagę i definiuje swojim biegiem jedno z głównych europejskich zlewni Odra-Dunaj.

 

Odra ma źródło pod Fidlowym wzgórzem (680 m.n.p.m) we południowej części geomorfologicznej całości Niski Jesenik. Źródło jest dyfuzyjne, woda zbiera się na bagnach. Chociaż południowy brzeg Niskiego Jeseniku jest od źródła tylko kilka km na południe, bieg Odry biegnie w odwrotnym kierunku, tzn. na północ. Już po 2 km zaczyna tworzyć głęboko wciętą dolinę, która ma zachowany naturalny kształt s ostrymi brzegami, niżej z płaską terasą w odkrytym poprzecznym profilu z meandrami i żwirowymi zalewami. Blisko gminy Staré Oldřůvky se ich bieg ostro – pod kątem prostym, ciągnie na wschód, potem stopniowo aż na południowy wschód. Właśnie na tych odcinkach jest rzeka głęboko wcięta, różnica między dolinnym dnem i okolicznymi przestrzeniami jest aż 200 m na 0,5 km horyzontalnej odległości. Nachylenia są często skalne, przekształcone poprzez pęknięcia, które mają ujście w stożkach napływowych, często rozciętych dawną czynnością erozyjną rzeki. U Klokočůvka i dalej u miasta Odry dolina rozszerza się do prostokątnych tektonicznie ograniczonych kotlin. Za Odrami po paru następnych km rzeka opuszcza Niski Jesenik i dalej biegnie Morawską bramą, gdzie już ma mniejszą prędkość a rzeka linie meandruje. Jak ale powstała głęboko wcięta dolina, która jest typowa dla całego górnego biegu rzeki? Wróćmy się na początek, do przeszłości i zagłębiajmy się do szerszych powiązań.

 

Niski Jesenik jest równą wyżyną se średnio wysokością nad poziomem morza 483m. W okolicach, a dokładnie na południu i wschodzie, nawiązują na nią niziny Bramy morawskiej i Górno morawskiego wału. Cała wyżyna jest delikatnie skłoniona na wschód aż na południowy wschód. Chociaż genologicznie jest Niski Jesenik całkiem homogeniczny, historia jego geomorfologicznego rozwoju jest ciekawa a do dziś nie do końca wyjaśniona. Wczesno-karbońskie skały Niskiego Jesenika były utworzone w ciągu orogenezy hercyńskiej, kiedy potężne prądy zawiesinowe przyniosły na dno morskie wielką ilość osadów, które osadzały się na starsze dewońskie podłoże. Powstały tak mocne warstwy żużlu, piaskowców, glin, konglomeratów lub pyłowców, których wiek stopniowo maleje na wschód tak, jak posuwała się przestrzeń osadowa (Chlupáč a kol. 2011).

 

Rzeka Odra przy Wyrzi skale

 

W czasie hercyńskiej orogenezy powstały warstwy zmarszczona i rozłamana, potem już następowały ciągłe zwietrzenia i zarównania aż do kredy, kiedy orogeneza alpejska spowodowała zaburzenia tektoniczne Niskiego Jesenika. Właśnie wtedy się wzdłuż tych głębokich struktur zagłębiły cieki wodne i wytworzyły wycięte doliny. Później były te doliny zapełnione sedymentami w ciągu badeńskiej transgresji morskiej, ale późniejsza podniesienie całego terenu spowodowało ponowne wyczyszczenie tych sedymentów. Warstwy piasków zachowały się tylko miejscach chronionych, ale również jako wypełnienie najgłębszych części doliny, gdzie erozja nie zdążyła wszystkich osadów usunąć. Niepokój tektoniczny terenu trwał aż do plejstocenu (Czudek 1971), jest ale możliwe, że ani dziś nie są krawędzie niskojesenickich płyt w pełnym spokoju tektonicznym.

 

Ostatnim ważnym wydarzeniem było przybycie północnych lodowców we dwóch fazach plejstoceńskich epok – elsteru i saalu. Mimo iż lodowce zatrzymały się na północnej krawędzi Niskiego Jeseniku na Opawsku, Morawską bramę przekraczały na południu (Czudek 1971). Niektórzy autorzy się domyślają, że lodowiec w kotlinie koło miasta Odry wtedy wytworzył wielkie jezioro tamowane lodowcem. (Nývlt a kol. 2011). Wynikiem głębokiego wywietrzania i wyrównywania powierzchni są płyty, których powierzchnie mają często nachylenie mniejsze niż 1°. Takie powierzchnie nazywamy etchplen (Czudek 1971). Pozostałością po fazach tektonicznego niepokoju są zony złomu, śledzące równe linie, wzdłuż których się wgłębiła dolina. Na skrzyżowaniu tych linii może dochodzić do prostokątnym ruchom rzek, tak jak to jest w przypadku Odrz u Starých Oldřůvek. Etchplen jest dziś rozdzielony na osobne płyty i ponowne pionowe ruchy tektoniczne spowodowały ich wysokościowe rozdzielenie. Dzisiejsza głęboko wcięta dolina Odry jest wynikiem kompleksowego i długo trwającego geologicznego i geomorfologicznego rozwoju ziemi.

 

Ze względu na ostre dolinowe nachylenia i często niedostępnym dolinowym dnie, w okolicach rzeki pojawiło się też zjawisko typowe dla Niskiego Jesenika – wioski i obszary gospodarcze były zakładane na płytach, podczas gdy dno doliny z przylegającymi nachylenia zostały zalesione i nie dotknięte. To zjawisko możemy ciągle obserwować w okolicach górnej Odry.

 

Autor: Jan Lenart

Ostravská univerzita, Katedra fyzické geografie a geoekologie