Blog

Graniczne meandry rzeki Odry

By Město Odry In Aktualnie, Uncategorized

Część cieku rzeki Odry na terytorium Czech jest częścią jej górnego odcinka; długość rzeki w CZ (według Atlasu głównych cieków wodnych dorzecza Odry) to ok. 132 km, cała długość to 866 km; początkowo ale Odra osiągała więcej niż 1000 km – skrócenie o około ¼ było spowodowane pracami budowlanymi, szczególnie prostowanie koryta, do którego dochodziło już od końca 15 stulecia i zyskało na intensywności wraz z przejściem całego żeglownego odcinka pod władze pruskie w roku 1741. Na czeskim odcinku były realizowane intensywne regulacje i budowa tamy a jazów w szczególności w związku z szybkim rozwojem przemysłu kopalnianego i hutniczego w okolicach Ostrawy od połowy 19 stulecia.

 

Górny odcinek rzeki w CZ jest cenny uchowaniem paru części, w których jeszcze nie była w znacznym stopniu naruszona naturalna morfologia meandrującego koryta; najbardziej wartościowe wg europejskiej i państwowej legislacji. Przeważnie nie uprawiona rzeka między Mankowicami i Ostrawą tworzy oś obszaru chronionego (CHKO) Poodří; ta jest równocześnie europejskim znaczącym miejscem o tej samej nazwie (EVL) i ptasim obszarem (PO) w ramach cało-europejskiej sieci obszarów chronionych – zbioru NATURA 2000. Pod CHKO Poodří jest Odra strukturalnie zmodyfikowana (naprostowana, z upewnionymi brzegami i przeważnie ogrodzona) na długości ok. 20 km. Tylko na granicy z Polską pod Bohuminem zachował się 7,5 km długi ciek z pięcioma wielkimi meandrami. Jego wartość jest umocniona faktem, że chodzi o najniżej leżący odcinek Odry bez znaczących poprawek(!), w nim nie została naruszona morfologia i dynamika procesów tworzących koryto (do zasadnej zmiany cieku tu doszło przy powodzi w roku 1997 – łuk górnego meandra był przerwany i rzeka wróciła się do kształtu który miała przed więcej niż 240 latami.)

 

W meandrach zimują stówki osobników kaczki krzyżówki (Anas platyrhynchos)

 

Kraina jest tworzona terasą zalewową w wysokości 195 n. p. m. Największym dopływem jest Olsza – w połączeniu z tym prawo brzegowym dopływem opuszcza Odra terytorium Czech (chodzi o najniżej położone miejsce w Morawskośląskim województwie: 188 m n. p. m.)

 

Starania o ochronę granicznego meandra przejawiała się mniej więcej od połowy 90 lat 20 wieku; teren był na początku zaliczany do znaczącego ptasiego terytorium (IBA), które się w zmniejszonym rozpięciu stało podstawą ptasiego terytorium Heřmanský stav – Odra – Poolší (2007) z przedmiotami ochrony Bączek zwyczajny (Ixobrychus minutus), Zimorodek zwyczajny (Alcedo atthis) i Podróżniczek (Luscinia svecica cyanecula); rok wczesniej ogłoszony został zabytkiem państwowym Meander graniczny Odry (po wieloletnich usiłowaniach – do przygotwania właczyła się np. WWF), która jest równocześnie europejskim znaczącym terytorium o tej samej nazwie, której przedmiotem ochrony są lasy łęgowe (związku Alno-Padion, Alnion glutinosae a Salicion albae), ryba różanka pospolita (Rhodeus sericeus amarus), kumak górski (Bombina variegata) i dwa rodzaje robaków – Zgniotek cynobrowy (Cucujus cinnaberinus) i Pachnica dębowa, (Osmoderma eremita). Od roku 2004 chroniona jest również polska strona meandra jako obszar chroniony Meandry rzeki Odry.

 

Strome brzegi są lęgowiskiem brzegówki zwyczajnej (Riparia riparia) i zimorodka (Alcedo atthis)

 

Powierzchnia pomników przyrody (PP) tworzy 126,36 ha. Głownym cele ochrony jest według aktualnego planu opieka „zachowania w największym możliwym rozmiarze naturalnego rozwoju cieku wodnego i siedlisk przyrodniczych powiązanych z tokiem”. Odra w górnym odcinku charakteryzuje się rozkołysanym przepływem, częstym zjawiskiem są powodzie, w ciągu których dochodzi do zmiany morfologi cieku, ew. okolicy. Przy zwiększonym przepływie bywają zalewy zatopione. Při zvýšeném průtoku bývají náplavy zatopené. W korycie i wzdłuż brzegu tworzą się żwirowe, piaszczyste i muliste osady stopniowo zarastające wegetacją – długość postępu zależy od częstotliwości i intensywności zalewania.

 

W PP znajdują się trwałe i okresowe powierzchnie wodne w szczególności w byłych meandrach rzeki, z których po oddzieleniu od cieku rzeki powstały ślepe ramiona. Najbardziej rozległym zbiornikiem na terytorium jest zalana żwirownia Malý Kališok. Największą naturalną powierzchnią wodną jest ramię na okraju Šunychlu (U stoczni), które było odstawione od aktywnego cieku podobnie jako leżacy wyżej przerwany meander przy powodzi w 1966 r. O ile ramię U stoczni zostaje trwale pod wodą, ramię w przerwanym meandrze większą część roku zostaje suche, tylko z drobniejszymi okresowymi basenami – do jego zawodnienia dochodzi tylko tymczasowo przy wysokich przepływach w rzece.

 

Odstawiona część przerwanego meandra jest przecierana tylko okresowo

 

Ciek jest ograniczony przez lasy łęgowe, które są relatywnie młode – założone były sadzeniem po 2, wojnie światowej – większość terenu na terytorium była uprawiana jako grunty rolne. Aktualnie grunty rolne są przyłączone do PP i są przeważnie używane.

 

Zróżnicowane współczynniki stanowisk (łącznie z częściami terasy zalewowej) tworzą środowisko dla rzędu rodzajów roślin i zwierząt – jednym ze wskaźników jakości terytorium jest występowanie szczególnie chronionych rodzajów: roślin znaleziono jak na razie pięć, zwierząt więcej niż sto. Ciężką do przeoczenia częścią fauny są ptaki, które są tak przywiązane do lokalizacji trwale lub sezonowo; niektóre gatunki migrujące wykorzystują ją jako następne zimowisko – szczególnie rodzaje związane z wodą, które ze środkowej Europy nie odlatują, ewentualnie tu przylatują zimować, znajdują w czasie niskich temperatur azyl na przeważnie zamarzającym cieku rzeki (okoliczne powierzchnie wodne są często i parę tygodni pokryte lodem).

 

Zimujące mewy (różne rodzaje)

 

Wzdłuż cieku szerzą się, szczególnie podczas powodzi gatunki rdzenne, ale też gatunki nierdzenne, z których mogą mieć na złożenie bioty nieprzychylny wpływ. Jednym z najbardziej inwazyjnych neofitów są Rdestowce (Reynoutria), które są w przestrzeni PP rozszerzone w ogromnej ilości, tworzą szczególnie w okresie wegetacyjnym miejscami niedostępną „dżunglę”, tworzą konkurencję dla gatunków zielarskiego i krzakowatego pietra, również przeszkadzają w odnowie piętra drzewnego. Nieprzyjemnym neofytem jest i Niecierpek gruczołowaty (Impatiens glandulifera), lokalnie również pnącza winobluszcza zaroślowego (Parthenocissus inserata), z drzew Klon jesionolistny (Acer negundo) lub hybrydowe gatunki i klony topoli (np. Populus x canadensis), które przy krzyżowaniu naruszają genofond pierwotnej topoli czarnej (Populus nigra). Tłumienie ich jest często skomplikowane (w przypadku rdestu bez użycia chemii niemożliwe – części rośliny, które mogą się regenerować, są bieżąco przynoszone prądem wody z wyższych części zlewiska.

 

Teren pomnika przyrody jest zagrożony nie tylko inwazyjnymi neofitami, ale również antropogenicznymi zamiarami. Do najbardziej zasadniczych należy niektórymi podmiotami propagowana budowa kanału Dunaj – Odra – Labe, ewentualnie użeglownienie Odry do Ostrawy za pomocą komór nawigacyjnych (w Polsce kanał OKO). W ten sposób byłby fenomen naturalnego meandrującego cieku rzeki poważnie negatywnie zagrożony, w przypadku kanału D-O-L w zdecydowanej części górnego odcinka w Czechach ( tj. i CHKO Poodří).

 

Na zalewach rosną i nowe gatunki (pomidor bakłażanowy, Solanum lycopersicum).

 

W ramach ochrony terenu zachodzi potrzeba zwrócenia uwagi na niezwiększony ruch w lokalizacji – w czasie ogłoszenia PP był ruch turystyczny na minimum, dziś propagacja miejsca stała się jednym z narzędzi na uwidocznienie i zwiększenie atrakcyjności regionu. Np. przy organizowanym spływaniu meandrem może dochodzić do konfliktu interesów między ochroną przyrody a turystyką (mi. zakłócanie wrażliwych gatunków ptaków czasie zagnieżdżania lub innych typach pobytu na równinach zalewowych i roślinności brzegowej).

 

Meandry graniczne są przykładem terytorium, które przed ogłoszeniem terenem wyjątkowym stało mimo uwagę opini publicznej, obowiązek organów administracji państwowej, które decydują o zamiarach i projektach, które się w lokalizacji mogą odbywać, jest zapewnienie egzystencji terenu bez negatywnego wpływania z powodu działań antropogenicznych.

 

Autor: Věra Koutecká

Soudní znalec v oboru ochrana přírody